گفت وگو با پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران

بررسی وضعیت نقالی در گفت و گویا با سهیلا نجم

بسیاری از کسانی که در زمینه نقالی فعالیت می‌کنند، معتقدند به هنر نقالی بی‌توجهی و بی‌مهری می‌شود حتی در جشنواره‌های گوناگون اثرات هنرمندان این عرصه را نادیده می‌گیرند و با بی‌توجهی از کنار آثار آنها می‌گذرند، به قدری که کم کم این هنر دارد از یادها می‌رود؛ اما سهیلانجم نویسنده کتاب هنر نقالی در ایران، معتقد است «وقتی من به دانشجویانم در این زمینه آموزش می‌دهم پس نقالی منسوخ نمی‌شود؛ بلکه این هنر در یاد مسوولین در حال انقراض است» در این خصوص خبرنگار شفقنا گفت‌‌وگویی را با سهیلانجم سرپرست سابق پژوهشکده هنر فرهنگستان هنر داشته است.

به گزارش جماران، متن این گفت‌و ‌گو را در ادامه می‌خوانید:

*چطور می توانیم یک تعریف کلی از هنر نقالی داشته باشیم؟ یا نقالی از چه ویژگی های برخوردار است؟

نجم: اصولا نقالی مذهبی، یک نوع نقالی آیینی است که آیین‌ها هم به مناسبت‌هایی اجرا می‌شوند و این موضوع ذات هنر نقالی است؛ ما وقتی به تعزیه توجه می‌کنیم نفوذ انواع نقالی را در تعزیه به خوبی می‌بینیم. زمانی که اسم نقالی می‌آید برای ما بلافاصله قهوه‌خانه و شاهنامه تداعی می‌شود، به این دلیل که مردم ایران علاقه خاصی به شاهنامه دارند و این کتاب، کتاب مردم است، از طرف دیگر هم شاهنامه با دین اسلام عجین شده و هم چنین مردم به ائمه(ع) علاقه خاصی دارند. به طور مثال وقتی که نقال شاه‌نامه خوان است یک گریزی هم به اسلام می‌زند. البته نقالی در مضامین مختلفی به کار گرفته می‌شود و باید تقسیم‌بندی‌هایی برای آن در نظر بگیریم؛ بنابراین ابهامی در ذهن به وجود می‌آید که مگر نقالی مذهبی هم وجود دارد؟ علت این امر این است که کسی به این هنر به طور علمی نگاه نکرده و اگر هم بخواهیم آنها را تفکیک کنیم برای ما بسیار سخت است.

*وضعیت نقالی در قبل و بعد اسلام با چه تحولاتی روبرو شد؟

نجم: به نظر می‌رسد که نقالی پیش از اسلام در ایران بیشتر با عنوان خنیاگری و قوالی نعبیر می‌شده؛ البته نقالی آوازی را همان قوالی می‌گویند که این هنر را می‌توان در روایت‌های پیش از اسلام نیز جستجو کرد. بعد از ورود اسلام به ایران قوالی نیز تحت تاثیر قرار گرفت و این عامل سبب شد که موسیقی از این هنر حذف شود و تکیه هنرمندان بر بازیگری و نقل داستان شد؛ و قوالی به یک نمایش کاملا انفرادی تبدیل شد و با نام نقالی به حیات جدید خود ادامه داد. البته بعد از اسلام هم ایرانیان که دارای ریشه‌های عمیق فرهنگی و هنری بودند، در موقعیت جدید و با سرنوشت تاریخی تازه خود پیوند خوردند و ثمره‌های جدیدی را به بار آوردند که نمونه‌های اصیلی را هم به جهان ارایه کردند. هم چنین عزاداری بر مرگ سیاوش قهرمان اسطوره ای، بعد از اسلام جای خود را به تعزیه بر شهادت امام حسین (ع) داده است. در واقع یادآوری سنت شهادت و سوگواری برای سیاوش پس از اسلام در عزاداری شهید مظلوم، تازه‌ای به کار گرفته می‌شود و آیین سوگواری، گسترش پیدا می‌کند که قوالی و سرود خوانی به نوحه خوانی تبدیل می شود البته تعزیه ثمره بعدی این هنرها است. بسیاری از بخش‌های زندگی افسانه‌ای سیاوش با حیات واقعی امام حسین(ع) منطبق است چه در مراسم‌های عزاداری به یاد شهادت امام حسین (ع) سینه زن‌ها در خیابان راه می‌افتند و بر شهادت او عزاداری می‌کنند و چه در نمایش تعزیه جلوه‌های شنیداری و دیداری این دسته‌های عزاداری است.

*نقالی در اسلام تا چه اندازه براساس گذر زمان دچار تحول شده است ؟

نجم: در شرق نقالی یک هنر مادر است، در ادوار مختلف تاریخ به‌ویژه قرن یازدهم میلادی حاکمانی که پیروان اسلام بودند علاقه ای به اجرای شاهنامه توسط نقالان نداشتند؛ آنچه بیش از هر نوع نقالی، در این زمان رواج پیدا کرده بود نوعی نقالی تبلیغی و مذهبی برای انتشار عقاید شیعیان و اهل تسنن میان مردم بود که مسلمانان به نقل قصه‌های خود در کوچه و بازار می پرداختند. این نوع نقالی تبلیغی را در مورد شیعیان مناقب خوانی و نقالان را مناقب‌خوان می‌گفتند. البته اغلب اهل سنت در رقابت با شیعیان در جواب به آنها در بازار بدون هیچ نوآوری به تقلید می‌پراختند و فضایل ابوبکر و عمر را با شعر           می‌خواندند و تصور می‌کردند که می‌توانند به این صورت اثر تبلیغات آنها را ضعیف کنند. اما پیروان تشیع هم پس از آن که قدرت و رسمیتی پیدا کردند برای تمرکز بر نقالی مذهبی و اشاعه حماسه‌های قهرمانان خود و برای جلوگیری از تحریفات و پراکندگی‌ها، با نقالی حماسی و تجسم‌گری‌ها که نقالان حماسی به قصه های باستانی و قهرمانان آن می‌دادند، چندان توافق نداشتند.

*آیا دوره صفویه دوره شکوه هنرنقالی است؟

نجم: شاه عباس بعد از اینکه به سلطنت رسید، مذهب تشیع را به رسمیت شناخت و در این دوره شاهنامه خوانی و قصه خوانی نه تنها به عنوان یک کسب مطرح بوده بلکه پرداختن به این هنر به صورت خانوادگی نیز رواج داشته است. البته به واسطه توجه حاکمان این دوره به وقایع و حماسه‌های مذهبی و نفوذ آن بین مردم، انواع نقالی مذهبی رواج پیدا کرد؛ اما نقالی حماسی به ویژه نقل داستان‌های شاهنامه که از گذشته مردم به شنیدن آن علاقه بسیاری داشتند و در اعماق جامعه ریشه دوانده بود که همگام با نقالی مذهبی حرکت می‌کرد و هم چنین در سلطنت شاه عباس پیوسته در اوج شکوفایی قرار داشت. اما قبل از شاه عباس، شاه اسماعیل صفوی از اولین کسانی بود که از هنر نقالی حمایت کرد و از آن به عنوان شیوه‌ای برای مداحی اهل بیت نیز استفاده کرد.

*وضعیت هنر نقالی امروز را چطور ارزیابی می کنید؟

نجم: برای اینکه نقالی یا تعزیه مهجور نشوند باید با جامعه این هنر را هماهنگ کرد، گرچه ذات نقالی زایندگی و انطباق با زمان است و اولین کاری که باید کرد نقالی یا تعزیه که در میزانس‌های مدرن و به شکل سنتی و آن را اجرا و حفظ کرد که بسیار راحت‌تر بتوانیم از این هنرها بهره برداری کنیم؛ نقالی و تعزیه خود را  براساس شرایط زمانی با آن دوره زمانی منطبق می‌کنند و تغییرات زیادی را می‌توان در اثرات این حوزه داد، به طور مثال در زمان جنگ اگر تعزیه ای اجرا می شد قطعا متاثر از مضامین جنگ و شهدای دفاع مقدس بود و چون مسایل مربوط به جنگ با اعتقادات و باورهای مردم سروکار داشت تاثیر مستقیمی بر تعزیه می‌گذاشت و آزادگی‌ها و جوانمردی‌های شهدای جنگ با شهدی واقعه کربلا کاملا تطبیق داده می‌شد. اما حالا در میزانس مدرنی که هنرمندان امروز مشغول به کار هستند توقع دارم طراوات و ابداع در کار این جوانان دیده شود.

*سخن آخر:

نجم: این روزها صحبت از مهجور ماندن و منسوخ شدن هنر نقالی است. ما باید بدانیم که چه چیزی در حال از بین رفتن است، چون یکی از درس‌هایی که من در دانشگاه تدریس می‌کنم، نقالی ایست، ما نمی‌دانیم که چه چیزی دارد از بین می رود و تنها صحبت از بین رفتن این هنر است هیچ وقت هم به دنبال عامل اصلی این اتفاقات نرفته ایم تا بفهمیم چه دلیلی پشت قضیه است؛ اشتباهات و تحریفاتی که در نقل داستان های تعزیه می‌شود و یا در قسمت آوازی تعزیه دستگاه ها را اشتباه     می‌خوانند باعث به انحراف می‌رود تعزیه در مقل مضامین درست می شود. اما این هنر در درون خودش یک نوع زایندگی دارد که باید راه زایندگی این هنر باز باشد و از آن به درستی استفاده شود. به هر کجا سفر می‌کنیم براساس اسطوره های تاریخی آن ناحیه هم نمایش‌هایی اجرا می شود و در نهایت متوجه می‌شویم که مادر تمام این هنر ها نقالی است.

کد خبر:37703C2.gif); background-attachment: initial; background-size: initial; background-origin: initial; background-clip: initial; background-position: 50% 50%; background-repeat: no-repeat;">|تاریخ خبر:06/01/1393

پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران - تهران