نقدی برکتاب هنرنقالی درایران از رضا آشفته
خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) ـ رضا آشفته: سهیلا نجم استاد دانشگاه، پژوهشگر، نویسنده، کارگردان و مترجمی سرشناس است که شاگردان زیادی را در دانشگاه‌های هنری تعلیم داده است. تالیفات او هم بارها تجدید چاپ شده و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.
نمایش ژاپنی یکی دیگر از کتاب‌های سهیلا نجم در مقام مترجم و مؤلف است که در سال‌های 70 و 90 توسط انتشارات سروش منتشر شده است.
خیلی از هنرمندان از کتاب هنر نقالی در ایران برای ایراد سخنرانی یا نوشتن مقاله و حتی کتاب و پایان نامه پژوهشی بهره برده‌اند. متاسفانه در ایران ما انگار رسم نیست وقتی کسی سرآمد و سرچشمه اتفاق و موضوعی است جدی گرفته شود. مثلاً در برگزاری سمینارهای مربوط به نقالی، نمایش در ایران و شرق از حضور و آگاهی سهیلا نجم بهره برده نمی‌شود و این در حالی است که بدون استثناء تمام سخنرانان از کتاب هنر نقالی در ایران و دیگر کتب و مقالات دکتر نجم، به عنوان مراجعی جامع نهایت بهره را برده‌اند. این کتاب برای دانشجویان، استادان، پژوهشگران و هنرمندان هنرهای نمایشی کاربردی چندگانه دارد.
کتاب هنر نقالی در ایران به ضرورت نمایاندن زایندگی ذاتی و قابلیت‌های موجود در شکل‌های متنوع این نمایش مادر و مناسب زمان شدن آن‌هاست. نویسنده بر آن است بگوید نقالی ضمن تأثیرپذیری پیوسته خود از اشکال گذشته در پیدایش اشکال آینده نیز تاثیرگذار خواهند بود. در واقع می‌توان گفت سنت ضمن حفظ اصالت‌های خود از طریق تحول پذیری است که می‌تواند به حیاتش ادامه دهد. سهیلا نجم در نوشتن این کتاب سه دهه تلاش پیوسته و پیگیر کرده تا بتواند اثری جامع و کاربردی را برای استفاده و احیای آن سنت‌ها برای بازآفرینی نقالی در شرایط معاصر بنویسد. پژوهشی ژرف و چندگانه که در تلاش دکتر نجم به قاعده ای مرسوم برای آموزش و کاربرد نقالی منجر شده است.
سهیلا نجم در تعریف نقالی می‌نویسد: «نقالی رویدادی است در قالب داستان که یکی (نقال) برای دیگران (تماشاگران) تعریف می‌کند، به منظور سرگرم کردن و جذب آن‌ها و تأثیر گذاشتن در آن‌ها، از طریق هنر روایتگری (نقالی) خود.»
پُل ریکور در تحلیل جالب توجه خود از تصور زمان (گذشته، حال و آینده) به این نتیجه بی نظیر و سرشار از ایجاز می‌رسد که روایت، حافظه را دربرمی گیرد و پیش بینی انتظار را. در این صورت آن چیست که به یاد می‌ماند؟ پاسخ این است: تصویری از گذشته! چگونه ممکن است؟ زیرا این تصویر جای پای رخدادهایی است که در ذهن ثبت شده است؟ انتظار بدین ترتیب ادامه حافظه است که تصویری را که قبلاً وجود داشته است شامل می‌شود؛ در نتیجه می‌توان گفت نقالی متشکل از دو عنصر مهم یعنی «روایت-حافظه» و «پیش بینی-انتظار» است و به همین دلیل از کهن‌ترین اعصار که به پیش از پیدایش خط بازمی گردد، تا به امروز که داستان اساس همه نوع ادبیات روایتی و نمایشی است، مهم‌ترین عامل ارتباطات انسانی بوده و هست. در واقع صدای نقال همه جا به گوش می‌رسد. در آیین‌ها و اساطیر باستانی با منشا آسمانی، پشت صحنه‌های کارزار، پای گاهواره‌های کودکان، میان حلقه‌های تماشاگران، از صفحه تلویزیون و پرده سینما و...
کتاب در 9 فصل تدوین و نوشته شده است. این فصل‌ها عبارت‌اند: 1. تعریف نقالی، 2. تاریخچه نقالی، 3. انواع نقالی در ایران، 4. نقالی مذهبی، 5. نقالی منطقه ای، 6. نقال حماسه ای، 7. جنبه‌های نمایشی و تکنیک نقالی، 8. مکان و فضای صحنه ای در نقالی حماسی و 9. تکنیک‌های نقال حماسی. علاوه بر کتابنامه، ضمائم، نمایه و تصاویر رنگی نیز به این کتاب پیوست شده است.
اما روشن‌ترین مدرکی که از نقالی در قدیم‌ترین ایام پیش از اسلام به جامانده، گزارشی درباره عزاداری مردم بخارا بر مرگ سیاوش است. در کتاب تاریخ بخارا که در سال 322 ق به قلم ابوبکر محمد بن نرشخی به عربی تألیف و سپس در سال 522 ق به دست ابونصر قبادی به فارسی ترجمه شد، در آن این گونه آمده است:
«اهل بخارا را بر کشتن سیاوش سرودهای عجیب است و مطربان آن سرودها را کین سیاوش می گویند. محمد بن جعفر گوید که از این تاریخ سه هزار سال است والله اعلم».
از نطر نجم، نقالی به لحاظ فضا به قصه گویی مجلسی، قصه خوانی مجلسی، نقالی دوره گرد یا میدانی، نقالی قهوه خانه ای، به لحاظ اجراگران به یک نفره و دو نفره، بر اساس شکل اجرا به بدون موسیقی، با موسیقی، با موسیقی بدون ساز یا آوازی، قوالی و با تصویر، بر اساس جنسیت به مردانه و زنانه، بر اساس مضمون به نقالی آیینی که به حماسی، دینی و غیر آیینی تقسیم شده است. او همچنین معتقد است یکی از مهم‌ترین و ریشه ای ترین دلایل [برای جاذبه شاهنامه‌خوانی]، از سویی اعتبار و قدرت شاهنامه و نفوذ عمیق آن در قشرهای مختلف جامعه در همه اعصار پس از شاهنامه است؛ چنان که محمدعلی اسلامی ندوشن شاهنامه پژوه معتبر ایران، می‌گوید: «شاهنامه کتاب مردم و کتاب کتاب‌هاست». از سوی دیگر، اخلاص و عشق ایرانیان به دین اسلام و تمایل آن‌ها به پیوند این دو گرایش است.
نجم در فصل ششم یادآور می‌شود که نقالی حماسی از مهم‌ترین و فنی‌ترین انواع نقالی در ایران است و به همین دلیل، اصلی‌ترین بخش این کتاب به آن اختصاص یافته و در واقع، اساس تألیف آن را تشکیل می‌دهد. «حماسه تجلی گاه تمدن و یا قسمتی از تمدن یک ملت در لحظه ای است که به وجود می‌آید و یا در حال به وجود آمدن است». این چنین است که هر ملت کهن فرهنگی به نهایی و بنابر ذوق و قریحه ملی، حماسه خویش را می‌سازد اما پیوسته طبع خلاق هنرمندی لازم است که آن را به صورت منظومه ای کامل و ماندگار درآورد که ضمناً محدود به زمان و مکان نیست و این ابهام منظومه حماسی را از تاریخ دور و به اسطوره نزدیک می‌کند.
طومار دفتری است محرمانه که معمولاً میان اهل فن هنر نقالی رد و بدل می‌شود. طومارها رازها و شگردهایی بودند که از استادان به شاگردان منتقل می‌شدند... طومار بیان کننده داستان‌هایی است که نقالان در قهوه خانه‌ها بازمی گویند، با نثری آمیخته به شعر و زبانی قابل فهم برای عموم که در واقع، همان زبان نقالان است، با عبارت پردازی‌هایی آکنده از چاشنی‌ها و شاخ و برگ‌ها و قراردادها و تکیه کلام‌های خاص نقالان.
دکتر نجم در نتیجه گیری کتابش می‌نویسد: «نتیجه گیری از موضوع‌هایی که در این کتاب بررسی شده، در واقع، نتیجه گیری از سلسله تحقیقاتی است که از سال 1355 شروع کرده‌ام و بیش از سی سال از عمر مرا –از مرحله دانشجویی تا استادی دانشگاه- به خود اختصاص داده است و حال، پس از طی مراحل دگردیسی، تکامل و پختگی در رشته هنرهای نمایشی، وقت آن رسیده است تا آن پژوهش‌ها و تحقیقات در قالب کتابی که در دست دارید، عرضه شود.»
کتاب هنر نقالی در ایران به همراه نمایش در ایران نوشته بهرام بیضایی، زمینه ساز آشنایی و شناساندن هنرهای نمایشی وطن مان به نسل‌های امروزی هستند. باید که قدردان پژوهشگران و متفکرانی باشیم که در نگهداری میراث ملی می‌کوشند و خود با مرارت آگاهی سازند.
«هنر نقالی در ایران» در بهار 90 با شمارگان هزار و 200نسخه و به قیمت 12هزار تومان در 460 صفحه توسط موسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن» و فرهنگستان هنر منتشر شده است.